ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΑΝΑ 1955
Τα αίτια οι αφορμές των επεισοδίων εναντίον των μη μουσουλμάνων της Τουρκίας
την 6/7 Σεπτεμβρίου 1955
Γράφει ο Ταξίαρχος ε.α. Νικόλαος Νικολάου / Πτυχιούχος στο τμήμα «Τουρκικών και Μεσανατολικών Σπουδών» του ΕΚΠΑ με ειδίκευση στην Οθωμανολογία/Τουρκολογία, Αραβολογία - Ισλαμική Θεματολογία
Εισαγωγή
Τα επεισόδια του Σεπτεμβρίου 1955, γνωστά και ως «Σεπτεμβριανά», που είχαν χαρακτήρα πογκρόμ και σήμαιναν την έναρξη της μετανάστευσης ή αντίστοιχα την εκδίωξη των Ελλήνων κατοίκων της Κωνσταντινούπολης κυρίως, συνδέονται στενά τόσο ως προς τη δομή, όσο και ως προς τις αιτίες τους με τις προσπάθειες ομοιογενοποίησης του πληθυσμού της Τουρκίας, που είχαν προηγηθεί. Με λίγα λόγια τα παραπάνω επεισόδια εντάσσονται στην ιστορική συνέχεια του τουρκικού εθνικισμού που άρχισε με την επανάσταση των Νεότουρκων το 1908.
Τα αίτια των επεισοδίων
Τα αίτια των «Σεπτεμβριανών» του 1955 θα πρέπει να τα αναζητήσουμε, στην ουσία, με την σταθεροποίηση της Τουρκικής Δημοκρατίας, όπου το πλουραλιστικό όραμα της οθωμανικής κοινωνίας σιγά σιγά απωθήθηκε και αντικαταστάθηκε από τον τουρκικό εθνικισμό. Η νέα πολιτική ελίτ παρόλο που είχε κοσμικό χαρακτήρα σύμφωνα με τις αρχές του κεμαλισμού, εντούτοις όμως όρισε το Ισλάμ, ως τον καθοριστικό παράγοντα για τον ορισμό του τουρκισμού. Στην οικονομία ακολουθήθηκε ανοιχτά από το 1923 μια εθνικιστική γραμμή, η οποία συνεπαγόταν τον εκτουρκισμό της οικονομίας, της βιομηχανίας και φυσικά της γραφειοκρατίας. Ένα άλλο βασικό στοιχείο για τον εκτουρκισμό της κοινωνίας ήταν η αναβάθμιση της τουρκικής γλώσσας. Με τη βοήθεια του κεμαλικού τύπου το 1928 άρχισε η εκστρατεία «Πολίτη, μίλα τουρκικά» με σκοπό να καταπιεστούν τόσο οι επιμέρους γλώσσες των μη μουσουλμάνων, όσο και εκείνες των μη Τούρκων Μουσουλμάνων (Κούρδοι). Η σχολική εκπαίδευση και ιδιαίτερα το μάθημα της ιστορίας απέκτησαν μεγάλη σημασία. Ήδη από το 1930 είχε συνταχθεί ένα εγχειρίδιο για τις βασικές γραμμές της τουρκικής ιστορίας, που στόχο είχε την υπενθύμιση στο μεγάλο τουρκικό έθνος το ένδοξο παρελθόν. Από τις 20 Μαΐου 1923 το υπουργείο παιδείας είχε ήδη αποφασίσει να διορίσει δασκάλους τουρκικής καταγωγής να διδάσκουν ιστορία, γεωγραφία και τουρκικά στα μειονοτικά σχολεία. Η εποικιστική πολιτική της νεοσύστατης δημοκρατίας, μαζί με τα μέτρα που αναφέρθηκαν παραπάνω, αποτέλεσε ένα ακόμα εργαλείο για την αφομοίωση μειονοτήτων στην τουρκική κοινωνία. Ο εποικιστικός νόμος του 1934 προσέφερε νομοθετική νομιμοποίηση για τον εκτοπισμό των Εβραίων από τις θρακικές περιοχές, την αναγκαστική μετανάστευση των Αρμενίων από την Ανατολία στη Συρία. Τέλος ο φόρος περιουσίας του 1942, όπου μαζί με όλα τα παραπάνω συνέτειναν στην καταπίεση των μειονοτήτων της Τουρκίας.
Οι αφορμές των επεισοδίων
Στις 6 και 7 Σεπτεμβρίου 1955 έγιναν στην Κωνσταντινούπολη κυρίως, αλλά και στη Σμύρνη και στην Άγκυρα συντονισμένα επεισόδια στρεφόμενα κατά της περιουσίας των μη Μουσουλμάνων που ζούσαν εκεί. Σύμφωνα με τις δηλώσεις του τότε Πρωθυπουργού της Τουρκίας, Αντνάν Μεντερές, αφορμή για το ξέσπασμα των επεισοδίων αυτών ήταν δύο βασικά γεγονότα, τα οποία ο τουρκικός τύπος είχε περιγράψει με κάθε λεπτομέρεια. Το πρώτο ήταν η υποτιθέμενη επίθεση των Ελληνοκυπρίων εναντίον της τουρκικής μειονότητας της Κύπρου με αποτέλεσμα η συντακτική ομάδα της Hürriyet απείλησε πως θα υπάρξουν αντίποινα προς τους Έλληνες που ζούσαν στην Τουρκία. Το δεύτερο αφορούσε μια αναφορά της βραδινής εφημερίδας İstanbul Ekspres της 6ης Σεπτεμβρίου 1955, όπου δήλωνε ότι είχε εκραγεί μια βόμβα έξω από το σπίτι του Κεμάλ Ατατούρκ στη Θεσσαλονίκη. Ο Μεντερές υποστήριξε ότι εξαιτίας των παραπάνω καταστάσεων, ο τουρκικός λαός είχε εξοργιστεί και είχε επιτεθεί αυθόρμητα στην ελληνική μειονότητα. Μερικές ημέρες αργότερα η κυβερνητική δήλωση αναθεωρήθηκε και υποστηρίχθηκε πως τα γεγονότα σχεδιάστηκαν και πραγματοποιήθηκαν από Τούρκους κομμουνιστές, όπου για τους βανδαλισμούς των επεισοδίων συνελήφθησαν στις 9 Σεπτεμβρίου περίπου 2000 άτομα τα οποία είχαν «κομμουνιστικές πεποιθήσεις». Σύμφωνα με νεότερες πηγές που έγιναν γνωστές στη δίκη του Μεντερές το 1960, τα παραπάνω επεισόδια του 1955 τα σχεδίασε και τα έφερε σε πέρας η τότε κυβέρνηση του Δημοκρατικού Κόμματος του Μεντερές.
Επίλογος
Τα επεισόδια του Σεπτεμβρίου του 1955, σήμαιναν και το τέλος της ύπαρξης της ελληνορθόδοξης κοινότητας της Κωνσταντινούπολης και συγκεκριμένα το τέλος της συνύπαρξης πολλών θρησκειών στην κοσμοπολίτικη Κωνσταντινούπολη. Η κυβέρνηση Μεντερές εγκλωβισμενη σε πολιτική και οικονομική κρίση, προσπάθησε να στρέψει την προσοχή της τουρκικής κοινής γνώμης στο Κυπριακό. Η ταύτιση των «Σεπτεμβριανών» με το Κυπριακό πάντως πρέπει να θεωρηθεί παραπλανητική. Πολλώ μάλλον που η πολιτική συγκυρία του Κυπριακού ήταν μια ευπρόσδεκτη αφορμή για να συνεχιστεί η πολιτική των διώξεων έναντι των μη Μουσουλμάνων. Τέλος τα «Σεπτεμβριανά» χρησίμευσαν και ως πρόσχημα στην κυβέρνηση Μεντερές για την κήρυξη του στρατιωτικού νόμου που ακολούθησε και που της επέτρεψε να ελέγξει ευκολότερα το πολιτικό γίγνεσθαι.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ
ΓΚΙΟΥΒΕΝ, Ντιλέκ. Εθνικισμός, Κοινωνικές Μεταβολές και Μειονότητες. Τα επεισόδια εναντίον των μη μουσουλμάνων της Τουρκίας (6/7 Σεπτεμβρίου 1955). Μετφ: Σοφία Αυγερινού. Εκδόσεις, ΕΣΤΙΑ. Αθήνα, 2009.
Αρθρο: Τα Σεπτεμβριανά 1955. https://www.sansimera.gr/articles/169 αναρτήθηκε στις 20 Αυγούστου 2022.