Γράφει ο Γιώργος Γκορέζης,
Υποστράτηγος ε.α., αρθρογράφος, συγγραφέας
Ο Ιμπραήμ αποβιβάζεται στο Κρυονέρι
Ο σουλτάνος, αφού μάταια περίμενε αποτέλεσμα από την πολιορκία του Κιουταχή στο Μεσολόγγι, αναγκάστηκε να ζητήσει τη βοήθεια του αιγυπτίου στρατάρχου. Ο Ιμπραήμ πρόθυμα ανταποκρίθηκε στην επιθυμία του σουλτάνου, και στις 20 Δεκεμβρίου του 1825 αποβιβάστηκε στο Κρυονέρι με οκτώ χιλιάδες τακτικό στρατό και έξι χιλιάδες ατάκτους. Έχει ακόμα σαράντα όλμους και πολλά κανόνια με Γάλλους πολυβολητές. Με περιφρόνηση αντικρίζει ο περήφανος στρατάρχης το Μεσολόγγι και τον Κιουταχή, και του πετά κατάμουτρα, πως μπόρεσε να σταματήσει οχτώ μήνες έξω από αυτόν το φράχτη!
Η τακτική του Ιμπρήμ προοιωνίζεται γενική επίθεση, γι’ αυτό και οι υπερασπιστές του Μεσολογγίου, με την αποκτημένη πλέον πολύτιμη πολεμική τους πείρα, οργανώνονται ανάλογα. Ένα σώμα από 250 εκλεκτούς μαχητές με κεφαλή τον Κίτσο Τζαβέλα αναλαμβάνει τον ρόλο ταχυκίνητης δύναμης « κομάντος », με αποστολή να σπεύδει στα σημεία όπου θα εκδηλώνεται αιφνιδιαστικά το βάρος της εχθρικής επίθεσης.
Ο Ιμπραήμ σε λίγες μέρες διατάζει μεγάλη επίθεση. Ύστερα από τρομερή μάχη οι αραπάδες του κατορθώνουν να κυριεύσουν το εξωτερικό οχυρό του Μπότσαρη. Αλλά το πρωί οι υπερασπιστές του Μεσολογγίου, με θυελλώδη επίθεση τους εξαναγκάζουν να το εγκαταλείψουν.
Οργισμένος ο Ιμπραήμ επιχειρεί καινούργια επίθεση. Το οχυρό κυριεύεται και πάλι. Οι Έλληνες όμως στο μεταξύ το έχουν υπονομεύσει, και το τινάζουν στον αέρα, μαζί με τους αιγυπτίους. Ο σφοδρός βομβαρδισμός του Μεσολογγίου είναι αδιάκοπος, και ο Ιμπραήμ θέλοντας να εκμεταλλευθεί τον ψυχολογικό παράγοντα προτείνει όρους παράδοσης στους αμυνόμενους. Συγκαλείται έκτακτο πολεμικό συμβούλιο για να εξετάσει τις προτάσεις του εχθρού. Ο γέρο Νότης Μπότσαρης , παλαίμαχος αγωνιστής των Σουλιώτικων πολέμων εναντίον του Αλή Πασά, παίρνει το λόγο : « Να βαστάξουμε, λέει. Ένα χρόνο τώρα χύνουμε το αίμα μας και κερδίσαμε την υπόληψη μας. Συμφωνίες ότι ώρα θέλουμε τις κάνουμε από δική μας πρωτοβουλία ».
Η μάχη της Κλείσοβας
Από τα μέσα Φεβρουαρίου οι συνθήκες διαβίωσης των πολιορκημένων στο Μεσολόγγι επιδεινώθηκαν ακόμα περισσότερο, παρά τη γενναιότατη αντίσταση τους, τις φονικές συγκρούσεις και τη δυναμικότατη Σουλιώτικη δράση. Στις 25 Μαρ 1826 ο Κιουταχής επεχείρησε να καταλάβει το μικρό νησί Κλείσοβα, που το υπεράσπιζαν 130 μόνο άνδρες.
Ενώ ο βομβαρδισμός των πολιορκημένων συνεχίζεται σφοδρός και στολίσκος πλοιαρίων φαίνεται ότι κινείται εναντίον τους, ο τουρκικός στολίσκος έκανε απότομα στροφή και κατευθύνθηκε προς τη Κλείσοβα. Αμέσως ο Κίτσος Τζαβέλας επιβιβάστηκε σε μικρό πλοιάριο με 8 συντρόφους του και αποβιβάστηκε πρώτος στην Κλείσοβα. Η παρουσία του ενίσχυσε το ηθικό της μικρής φρουράς, που ως το μεσημέρι απέκρουσε 6 αλλεπάλληλες εφόδους. Τις επιχειρήσεις διηύθυνε ο ίδιος ο Κιουταχής, που πληγώθηκε στο πόδι. Το μεσημέρι οι τουρκικές δυνάμεις απεχώρησαν αφήνοντας 1000 νεκρούς, και στον αγώνα μπήκαν τρία νέα Συντάγματα Αιγυπτίων με αρχηγό τον τρομερό Χουσείν μπέη. Παρ’ όλο το σφοδρό τουρκικό πυρ, οι επιτιθέμενοι έμειναν καθηλωμένοι στην ακτή με μεγάλες απώλειες. « Σωροί πτωμάτων και λέμβοι είχαν γίνει ένα μίγμα », γράφει ο Κασομούλης.
Η μάχη συνεχίστηκε μέχρι το σούρουπο που σκοτώθηκε ο Χουσείν, ο δε θάνατος του προκάλεσε πανικό. Τότε όρμησαν στην Κλείσοβα με πλοιάρια και οι άλλοι άνδρες του Τζαβέλα. Κατά τη διάρκεια της μάχης εχθρική σφαίρα έσπασε το σπαθί του Τζαβέλα, ο οποίος στη συνέχεια το αφιέρωσε στην εικόνα της Παναγίας του ναού Αγίας Τριάδος στο νησάκι. Πάνω από 1200 είναι τα πτώματα των Αιγυπτίων μπρος από τα χαρακώματα της Κλείσοβας. Η δόξα του Κίτσου Τζαβέλα ταξίδεψε σ΄όλη την επαναστατημένη Ελλάδα.
Ο Παραμυθιώτης οπλαρχηγός Ζώης Πάνου που έλαβε μέρος στη μάχη της Κλείσοβας έγραψε για την σημασία της : « Η μάχη της Κλείσοβας πρέπει να θεωρηθεί ανωτέρα των Θερμοπυλών…. , κάμνοντες την εξής παρατήρησιν : Η Μάχη των Θερμοπυλών έγινε από τριακοσίους…… Οι Έλληνες της Κλείσοβας ήταν μόνον εκατόν υπό την οδηγίαν του Κίτζου Τζαβέλα, επολέμησαν από την αυγήν έως το εσπέρας με είκοσι χιλιάδας Οθωμανών, τους οποίους έτρεψαν οπίσω. Ός τις αγαπά άς κάμει την αναλογίαν ».
Η Έξοδος
Ό,τι δεν μπόρεσαν να κάνουν τα όπλα και τα αλλεπάλληλα κύματα των εχθρικών επιθέσεων άρχισε να το κάνει αργά και ύπουλα η πείνα. Από τα μέσα Φλεβάρη τα τρόφιμα είχαν εξαντληθεί. Άρχισαν να σφάζουν τα μεταφορικά ζώα, αποσκελετωμένα κι αυτά, άλογα, μουλάρια, γαϊδούρια. Στο τέλος του Φλεβάρη ήλθε η σειρά των σκυλιών και των γατιών, και αργότερα των αρουραίων.
Στο τέλος Φλεβάρη φυγαδεύεται κρυφά μια αντιπροσωπεία να πάει στο Ανάπλι και να ζητήσει άμεση βοήθεια από την κυβέρνηση. Έφτασαν στη περίφοβη και πτοημένη κυβέρνηση, και το πρώτο πράγμα που τους ρώτησαν οι ασυνείδητοι πολιτικάντηδες ήταν : « Με ποιόν είστε σεις εκεί κάτω, με τον Κωλέτη ή το Μαυροκορδάτο »; « Εμείς δεν ξέρουμε τέτοια πράγματα εκεί πάνω. Πολεμάμε μονάχα τον εχθρό », αποκρίθηκαν με οργή και αγανάκτηση. Δεν βάσταξαν και άρχισαν τις φωνές : « Φεύγουμε, λένε, και βροντοφωνάζουμε πως η κυβέρνηση αφήνει αβοήθητο το πολιορκημένο και πεινασμένο Μεσολόγγι ».
Η κυβέρνηση τρέμοντας τη μελλοντική οργή του έθνους βγάζει από τη κάσσα της 200000 γρόσια και τους τα παραδίδει. Τα παίρνει ο Σπυρομήλιος, που μετέχει στην επιτροπή, και φεύγει βιαστικά για την Ύδρα να ναυλώσει καράβια να μεταφέρουν εφόδια στο Μεσολόγγι. « Είναι λίγα τα λεφτά, λένε εκείνοι, δεν μπορούμε ». Με τα πολλά ο Σπυρομήλιος κατόρθωσε να κινήσει λιγοστά καράβια με πολεμοφόδια, και ένα καράβι παξιμάδια. Ποτέ δεν έφτασαν στο Μεσολόγγι. Ήταν πολύ στενός ο ναυτικός αποκλεισμός του Μεσολογγίου.
Τα γεγονότα εξελίσσονταν ραγδαία, και όταν οι πολιορκημένοι, που αντιμετώπιζαν παντελή έλλειψη τροφίμων, ξεπέρασαν κάθε όριο αντοχής, αποτόλμησαν το δεύτερο Ζάλογγο, την ηρωική έξοδό , που σφράγισε τη λαμπρή αυτή σελίδα της Ελληνικής ιστορίας. Τη νύχτα της 10/11 Απριλίου 1826 η έξοδος του Μεσολογγίου ήταν γεγονός. Το τίμημα της εξόδου ήταν βαρύτατο και στοίχισε 1700 νεκρούς. Από τις γυναίκες 13 μόνο γλίτωσαν το θάνατο, κι’ αυτές ήταν Σουλιώτισσες.
Η απόφαση της εξόδου δεν ήταν μια απεγνωσμένη προσπάθεια απαγκίστρωσης και φυγής. Ήταν μελετημένη και συνδυασμένη επιχείρηση αιφνιδιασμού και καταστροφής των πολιορκητών. Αρχηγοί των τριών επιθετικών φαλάγγων : Ο Νότης Μπότσαρης, ο Κίτσος Τζαβέλας, ο Δ. Μακρής. Διασώθηκαν και οι τρεις.
Δυστυχώς το σχέδιο της εξόδου είχε προδοθεί από δραπετεύσαντα νεαρό Βούλγαρο αιχμάλωτο. Στην έξοδο και μέσα στη σύγχυση που επακολούθησε οι συγκρούσεις πήραν τη μορφή ανελέητης σφαγής εκ του συστάδην. Σκοτώθηκαν επί τόπου ο βουλευτής Ι. Παπαδιαμαντόπουλος, ο Μάγερ με την ελληνίδα γυναίκα του και τα δύο παιδιά τους, ο Ραζηκώτσικας, ο Στουρνάρης και άλλοι οπλαρχηγοί. Διασώθηκαν ο Νότης Μπότσαρης, ο Κίτσος Τζαβέλας, ο Μακρής, ο Παν. Σωτηρόπουλος, ο Κασομούλης. Ο ήρωας της Κλείσοβας Παν. Σωτηρόπουλος κατόρθωσε να διακρίνει ανάμεσα στο συνωστισμό των κατασφαζομένων γυναικόπαιδων τη μνηστή και κατόπιν σύζυγο του Κίτσου Τζαβέλα. Την ανέβασε στο άλογο του και σώθηκε μαζί της, για να σκοτωθεί αργότερα, το σεμνό παλικάρι, στην πολιορκία των Αθηνών.
Η πρώτη εντύπωση από την πτώση του Μεσολογγίου ήταν ότι χάθηκε πλέον το πάν. Αλλά ο αντίκτυπος ήταν αναστάσιμος, σωτήριος. Το παράδειγμα του Μεσολογγίου, αναζωπύρωσε το πατριωτικό σθένος. Καταλάγιασε την εθνοφθόρο διχόνοια που είχε παραλύσει την ιερή προσπάθεια . Ανόρθωσε το εθνικό ηθικό. Όταν το μήνα Μάιο του 1826 έφταναν στο Ναύπλιο σκελετωμένα και μπαρουτοκαπνισμένα τα λείψανα της Φρουράς του Μεσολογγίου, 2.000 άνδρες είχαν απομείνει, άλλοι τόσοι είχαν σκοτωθεί, ρίγη συγκίνησης διέτρεχαν τον πληθυσμό. Τους θαύμαζαν και τους έφλεγε η επιθυμία να τους μιμηθούν, να αποκτήσουν κι΄ εκείνοι τη δόξα τους. Οι δυνάμεις του γένους αξιοποίησαν εκείνη τη κρίσιμη ώρα τη θυσία του Μεσολογγίου, και η ελευθερία άνοιξε και πάλι τα φτερά της πάνω από τη ρημαγμένη χώρα.-