Ο ρόλος των Τουρκικών Ενόπλων Δυνάμεων στην κοινωνική και πολιτική ζωή της Τουρκίας
από ιδρύσεως της Δημοκρατίας μέχρι την άνοδο του ΑΚΡ
Γράφει ο Νικόλαος Νικολάου
Ταξίαρχος ε.α.
Πτυχιούχος στο τμήμα «Τουρκικών και Μεσανατολικών Σπουδών» του ΕΚΠΑ με ειδίκευση στην Οθωμανολογία/Τουρκολογία, Αραβολογία - Ισλαμική Θεματολογία.
Στις σύγχρονες κοινωνίες, ένα από τα κριτήρια του εκδημοκρατισμού είναι η θέση των φορέων της ένοπλης ισχύος έναντι της πολιτικής εξουσίας και των μη στρατιωτικών αρχών. Στις κοινωνίες, όπου οι δυνάμεις ασφαλείας υπόκεινται εξ’ ολοκλήρου στην πολιτική βούληση, όπως αυτή εκφράζεται μέσα από τις ελεύθερες εκλογές και δεν καταλαμβάνουν μια ιδιαίτερη υψηλή θέση σε σχέση με τις άλλες πολιτικές αρχές, ένα σημαντικό κριτήριο του εκδημοκρατισμού έχει ικανοποιηθεί.
Στην Τουρκική Δημοκρατία, όσον αφορά τις δυνάμεις ασφαλείας, οι μη στρατιωτικές δυνάμεις ασφαλείας, δηλαδή η αστυνομία, υπόκεινται στην πολιτική βούληση. Αυτή η υπαγωγή, που ισχύει αδιαλείπτως, τόσο θεσμικά, όσο και πρακτικά, δεν επαρκεί βέβαια για να καταστούν οι δραστηριότητες των αστυνομικών δυνάμεων συμβατές με τη δημοκρατία. Επομένως, στην Τουρκία, η αστυνομία αποτελεί εμπόδιο για τον εκδημοκρατισμό, όχι εξαιτίας της θέσης της στη θεσμική ιεραρχία, αλλά λόγω των παραβιάσεων θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων που διαπράττει – συστηματικά – σε ορισμένες δε περιπτώσεις – εν γνώσει, ακόμα και με τη συναινεση ή την προτροπή της πολιτικής εξουσίας. Ουδέποτε πάντως στην ιστορία της Τουρκικής Δημοκρατίας, η αστυνομική δύναμη επικράτησε της πολιτικής βούλησης και με αυτή την έννοια δεν προέκυψε η Τουρκία ποτέ να γίνει αστυνομικό κράτος. Αντίθετα, οι Τουρκικές Ένοπλες Δυνάμεις (ΤΕΔ) αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα θεσμικά εμπόδια στην πορεία του εκδημοκρατισμού της σημερινής Τουρκίας, εξαιτίας της ανώτερης de facto θέσης τους, με την πολιτική εξουσία. Αυτή η θέση των ΤΕΔ εμπεδώνεται με πολλούς τρόπους, όπως μέσα από το Συμβούλιο Εθνικής Ασφάλειας (ΣΕΑ) που ελέγχεται από το στρατό, μέσω της θέσης του Α/ΓΕΕΘΑ, στην επισημη ιεραρχία του κράτους, με τις διευθετήσεις του πρωτοκόλλου που ισχύουν μέχρι τις κατώτερες βαθμίδες, με τη θέση των αξιωματικών ως παράλληλων πολιτικών διοικητών στις επαρχιες, στην πλήρη υπαγωγή της στρατοχωροφυλακής στο ΓΕΕΘΑ κλπ. Συμπληρωματικό στοιχείο αυτής της θέσης είναι η αυτόνομη βιομηχανική και οικονομική δομή που αναπτύσσει δραστηριότητα υπό τον έλεγχο των ΤΕΔ.
Από το πρώτο πραξικόπημα της 27ης Μαϊου 1960 και μετά, το σύνολο των πολιτικών δυνάμεων και της κρατικής γραφειοκρατίας της Τουρκίας διατηρεί μια σχέση υποταγής έναντι αυτής της αυτόνομης εστίας εξουσίας. Η κυριότερη αιτία για αυτό είναι οι ένοπλες παρεμβάσεις που πραγματοποίησαν, τη μιά μετά την άλλη τα τελευταία πενήντα χρόνια οι ΤΕΔ. Η χρήση ένοπλης βίας από τις ΤΕΔ στον πολιτικό χώρο δεν είναι μια δυνητική απειλή που μένει απλώς στα χαρτιά. Οι ΤΕΔ οικοδόμησαν την ανώτερη και αυτόνομη θέση τους πάνω στον αντίκτυπο που έχει η επανειλημμένη χρήση μεθόδων βίας και η επίδειξη ισχύος. Αυτές οι εμπειρίες «επανάστασης – πραξικοπήματος – επέμβασης» έχουν ένα αντίκτυπο στο κοινωνικό φαντασιακό, ο οποίος θα είναι δύσκολο να διαγραφεί για μεγάλο χρονικό διάστημα. Η δεύτερη αιτία αυτής της σχέσης υποταγής έναντι των ΤΕΔ είναι ότι στην Τουρκική Δημοκρατία, μια δημοκρατία με επίσημη ιδεολογία (Κεμαλισμός[1]), αυτή η ιδεολογία τρέφεται ακόμα από το φανταστικό του «Πολέμου της Ανεξαρτησίας»,[2] γεγονός που καθιστά φυσική την κυρίαρχη θέση των ΤΕΔ. Από αυτή την άποψη, πολύ σημαντικό λειτουργικό ρόλο παίζει το φωτοστέφανο νομιμοποίησης που δημιουργεί το γεγονός ότι, στην επίσημη ιστορία της Τουρκικής Δημοκρατίας τα περισσότερα ιδρυτικά στελέχη του καθεστώτος και ιδίως ο Πατέρας και Ηγέτης του (Κεμάλ Ατατούρκ), προέρχονταν από το στρατό. Οι ΤΕΔ αποτελούν κεντρικό στοιχείο αυτής της ιδεολογίας, που συντηρείται τρέφοντας τη φοβία μιας χώρας πολιορκούμενης από «εσωτερικούς και εξωτερικούς» εχθρούς. Οι ΤΕΔ αποτελούν το κέντρο του πολιτικού καθεστώτος κηδεμονίας που παίρνει ξεκάθαρα τη μορφή του κράτους εθνικής ασφάλειας, την περίοδο που ακολούθησε το πραξικόπημα της 12ης Σεπτεμβρίου 1980. Τέλος η τρίτη αιτία είναι ότι η κεντρική κοινωνική και πολιτική θέση που κατέχει ο στρατός βρίσκεται σε αρμονία με τις πανίσχυρες πατριαρχικές κοινωνικές νόρμες, οι οποίες κυριαρχούν στην τουρκική κοινωνία, με την μέν να τρέφει τις δε και αντίστροφα.
Επομένως, οι πολιτικές δυνάμεις στο Κοινοβούλιο, στην κυβέρνηση, στα ΜΜΕ ή στην καθημερινή ζωή δεν αμφισβητούν, δεν ζητούν λογαριασμό για τις ενέργειες και τη θέση των ΤΕΔ. Η θέση και οι πράξεις των ΤΕΔ γίνονται απλώς αντικείμενο σιωπηρών παραπόνων στη σφαίρα της ιδιωτικής ζωής, χωρίς ποτέ να ξεπερνιέται αυτό το όριο. Έχοντας λοιπόν, υπόψη όλα τα παραπάνω, δεν είναι δύσκολο να καταλάβουμε ότι στην Τουρκία μια πραγματική δημοκρατική κοινωνική αλλαγή, μια σταθερή δημοκρατική πρόοδος δυτικού τύπου, προϋποθέτει τη μεταβολή της ανώτερης, αυτόνομης πολιτικής οικονομικής και κοινωνικής θέσης των ΤΕΔ. Κι όμως πριν περάσει καλά ένας χρόνος από την άνοδο του ΑΚΡ στην εξουσία, τον Ιούλιο του 2003, σημειώθηκαν ορισμένες θεσμικές αλλαγές, με τις οποίες η σύνθεση του ΣΕΑ σε μεγάλο βαθμό αποστρατικοποιήθηκε. Επίσης οι αποφάσεις του έπαψαν να είναι δεσμευτικές και οι αρμοδιότητές του μειώθηκαν και έτσι η σημασία του υποβαθμίστηκε, πλησιάζοντας περισσότερο τη θέση ενός αντίστοιχου θεσμού σε μια κανονική δημοκρατία. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι περιορίζονται οι αρμοδιότητες του ΓΕΕΘΑ, του βασικού οργάνου το οποίο σχεδιάζει τις πολιτικές που διασφαλίζουν την ανώτερη και αυτόνομη θέση των ΤΕΔ. Το καινούργιο είναι ότι με αυτή την εξέλιξη είκοσι τρία χρόνια μετά το πραξικόπημα της 12η Σεπτεμβρίου 1980 μπορούν να τεθούν υπό συζήτηση και μάλιστα όχι πλήρως, μόνο οι ευρείες αρμοδιότητες που απέκτησαν οι ΤΕΔ μετά το παραπάνω πραξικόπημα.
[1] Επί Προεδρίας Ερντογάν τείνει με δυσκολία να εξαλειφθεί στις μέρες μας.
[2] Είναι ο πόλεμος μεταξύ των ετών 1919 – 1922, που οδήγησε στην ίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ
Λατσινέρ Ομέρ. Άρθρο, Τουρκικος Μιλιταρισμός Ι και ΙΙ στο σύγγραμμα των Ινσέλ Αχμέτ – Μπαϊράμογλου Άλι «Ο Τουρκικός Στρατός: Ένα πολιτικό Κόμμα, μια κοινωνική τάξη». Εκδόσεις, Βιβλιόραμα. Αθήνα, 2004.
Ινσέλ Αχμέτ. Άρθρο, Οι Τουρκικές Ένοπλες Δυνάμεις ως κοινωνική τάξη στο σύγγραμμα των Ινσέλ Αχμέτ – Μπαϊράμογλου Άλι «Ο Τουρκικός Στρατός: Ένα πολιτικό Κόμμα, μια κοινωνική τάξη». Εκδόσεις, Βιβλιόραμα. Αθήνα, 2004.
Άρθρο, Τουρκία και Μιλιταρισμός. athens.indymedia,org. 18 Μαϊου 2007 https://athens.indymedia.org/post/705096/ ανακτήθηκε στις 4 Δεκεμβρίου 2021.
Χατζηνάκης Μικέλης. Άρθρο. Οι ρίζες του τουρκικού εθνικισμού. ΤΟ ΒΗΜΑ, 23 Οκτωβρίου 2020. https://www.tovima.gr/2020/10/23/opinions/oi-rizes-tou-tourkikou-ethnikismou/ ανακτήθηκε στις 4 Δεκεμβρίου 2021.