Γράφει ο Αντγος ε.α. Γκουγκουστάμος Ιωαννης, π. Δντής ΓΕΣ/ΔΙΣ
- A. Οι Ελληνικές διεκδικήσεις μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Στο Συνέδριο Ειρήνης των Παρισίων (1919-1920), όπου οι νικητές ανέλαβαν να χαράξουν εκ νέου τον χάρτη της Ευρώπης και της Εγγύς Ανατολής από τη Βαλτική ως τον Περσικό Κόλπο με πρωτεργάτες του συνεδρίου τον Γάλλο πρωθυπουργό Κλεμανσό, τον Αμερικανό πρόεδρο Ουίλσον και τον πρωθυπουργό της Βρετανίας Λόυντ Τζόρτζ , έγινε εξαρχής φανερό ότι η προάσπιση των εθνικών συμφερόντων της Ελλάδας ήταν μία άκρως δυσχερής επιχείρηση. Οι δυσχέρειες της Ελλάδας προήλθαν κυρίως από την Ιταλία, αλλά και από τις ΗΠΑ, για το λόγο ότι η μεν Ιταλία προωθούσε τις επιδιώξεις της στην περιοχή διά της Αλβανίας, οι δε ΗΠΑ, διά της Τουρκίας. Στο Συμβούλιο των Συμμάχων(Αγγλία, Γαλλία, ΗΠΑ, Ιταλία και Ιαπωνία) η Ελλάδα μπορούσε να βασίζεται μόνο στην υποστήριξη της Αγγλίας και της Γαλλίας, ενόσω τα συμφέροντα αυτών των δύο δυνάμεων συνέπιπταν με τα δικά της.
Οι εθνικές διεκδικήσεις της Ελλάδας, όπως υποβλήθηκαν επισήμως από τον Βενιζέλο τον Δεκ. του 1918 στο Συνέδριο στο Παρίσι, περιλάμβαναν τη Β. Ήπειρο, τη Θράκη, τα δυτικά παράλια της Μ. Ασίας και τα νησιά του Αν. Αιγαίου πλην των Δωδεκανήσων, στηρίζονταν δε στην εθνολογική σύνθεση του πληθυσμού της.
Για την ενίσχυση της διαπραγματευτικής θέσης της χώρας ο Βενιζέλος έθεσε στη διάθεση της Γαλλίας και της Αγγλίας το Α΄ΣΣ (δύο από τις τρείς μεραρχίες του) για να λάβει μέρος στον πόλεμο κατά των Μπολσεβίκων στην Ουκρανία τους πρώτους μήνες του 1919. Η Ελληνική συμμετοχή στη συμμαχική εκστρατεία εναντίον των μπολσεβίκων έστρεψε την οργή των τελευταίων εναντίον των Ελληνικών κοινοτήτων της νότιας Ρωσίας, οι οποίες πλήρωσαν βαρύ τίμημα: πολλοί Έλληνες έπεσαν θύματα των μπολσεβίκων, ενώ πολλοί περισσότεροι κατέφυγαν πρόσφυγες στην Ελλάδα και στον Πόντο.
Β. Ο ορισμός της εθνικής ταυτότητας κατά τον Ελ. Βενιζέλο
"Το θρήσκευμα, η φυλή, η γλώσσα δεν δύνανται να θεωρηθούν ως βέβαιαι ενδείξεις εθνικότητος. Ο μοναδικός αλάνθαστος παράγων είναι η εθνική συνείδησις, δηλαδή η εσκεμμένη θέλησις των ατόμων όπως καθορίσουν την τύχη των και αποφασίσουν εις ποίαν εθνικήν οικογένειαν επιθυμούν να ανήκουν". Ο ορισμός αυτός-αξίζει να τονισθεί- συμφωνούσε με την αρχή της αυτοδιάθεσης των λαών που είχε διακηρύξει ο πρόεδρος των ΗΠΑ Ουίλσον (Woodrow Wilson), όταν η μεγάλη υπερατλαντική δημοκρατία προσχώρησε το 1917 στον συνασπισμό των δυνάμεων της Συνεννόησης.
Γ. Η κίνηση για την ανεξαρτησία του Πόντου.
Από το θέρος ακόμη του 1918 διάφορες οργανώσεις των Ελλήνων του Πόντου, τόσο στον πόντο όσο και στο εξωτερικό, προωθούσαν το αίτημα για την ίδρυση ανεξαρτήτου ποντιακού ή ποντοαρμενικού κράτους, το αίτημα δε αυτό υποβλήθηκε και στο Συνέδριο Ειρήνης στο Παρίσι. Ο Βενιζέλος θεωρούσε την ίδρυση ενός τέτοιου κράτους ανέφικτη, ενώ έκρινε ότι η αποδοχή από την Ελλάδα αυτού του αιτήματος των Ελλήνων του Πόντου θα εξασθενούσε τα αιτήματα της χώρας σε περιοχές γειτονικές προς αυτήν. Αντιθέτως, ο Βενιζέλος ευνοούσε τη στήριξη από τους Έλληνες του Πόντου ενός αρμενικού κράτους, το οποίο φαινόταν λιγότερο ουτοπικό από ένα ποντιακό κράτος και είχε την υποστήριξη του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως όσο και του Αρμενικού Πατριαρχείου. Οι Έλληνες του Πόντου, ενισχυμένοι αριθμητικά μετά την αθρόα έλευση προσφύγων Ποντίων από τη νότια Ρωσία τους πρώτους μήνες του 1919, επέμειναν στη δημιουργία ανεξάρτητου κράτους – παρόλο που ο μητροπολίτης Χρύσανθος δεχόταν τη συμβιβαστική λύση ενός ποντοαρμενικού κράτους – προσανατολίζονταν δε προς τη δημιουργία ποντιακού στρατού με στόχο την ανεξαρτησία του Πόντου. Εν τέλει προκρίθηκε η δημιουργία Ποντοαρμενικής Ομοσπονδίας τον Ιανουάριο του 1920, αλλά η ομοσπονδία, απροστάτευτη από τους συμμάχους και χωρίς δικό της οργανωμένο στρατό, έπεσε θύμα του εθνικού κινήματος των Τούρκων, που οργάνωσε ο Μουσταφά Κεμάλ και άλλοι Τούρκοι αξιωματικοί.
Δ. Η συμμαχική εντολή για την απόβαση του Ελληνικού στρατού στη Σμύρνη και η έκβαση του πολέμου.
Ο Βενιζέλος επιδίωξε και εξασφάλισε, σε μία άκρως ευνοϊκή για τη χώρα διεθνή συγκυρία, τη συμμαχική εντολή για την κατάληψη από την Ελλάδα της Σμύρνης και του βιλαετίου του Αϊδινίου, προκειμένου να διατηρήσει την τάξη, που είχε διασαλευθεί, σε μία περιοχή με συμπαγή Ελληνικό πληθυσμό και να προλάβει τυχόν κατάληψή της από την Ιταλία, η οποία ήταν φανερό πως επεδίωκε να θέσει τους συμμάχους της προ τετελεσμένων γεγονότων. Η συμμαχική εντολή του Μαϊου του 1919 προς την Ελλάδα ήταν πάντως προσωρινής ισχύος, αφού την οριστική τύχη της Σμύρνης και της ενδοχώρας της θα έκρινε δημοψήφισμα των κατοίκων ύστερα από πέντε χρόνια Ελληνικής διοίκησης.
Η ήττα της Ελλάδας στον Ε/Τ πόλεμο που ακολούθησε και η ουσιαστική διάλυση της νικήτριας συμμαχίας του Α΄Π.Π. οδήγησαν στη Συνθήκη της Λωζάννης του 1923, η οποία αντανακλούσε τον νέο συσχετισμό ισχύος στην περιοχή.
Είχαν μεσολαβήσει η εκλογική ήττα του Βενιζέλου στις εκλογές της 1ης/14ης Νοε.1920 και η επάνοδος του Κωνσταντίνου στο θρόνο της Ελλάδας, η επέκταση του Ελληνικού μετώπου στη Μ. Ασία και η διάσπασή του από τα Τουρκικά στρατεύματα τον Αύγουστο του 1922. Την ήττα και την υποχώρηση του Ε.Σ. ακολούθησαν η πυρπόληση της Σμύρνης τον ίδιο μήνα από τους Τούρκους και ο απηνής διωγμός των Ελλήνων της Μ. Ασίας, του Πόντου και της Ανατ. Θράκης. Η εθνική αυτή συμφορά προκάλεσε εσωτερική κρίση στην Ελλάδα. Τον Σεπ. του 1922 εκδηλώθηκε κίνημα Αξκών του στρατού υπό τον Ν. .Πλαστήρα. Οι κινηματίες υποχρέωσαν τον Κωνσταντίνο να αποχωρήσει οριστικά από την Ελλάδα (στον θρόνο ανήλθε ο γιός του Γεώργιος) και παρέπεμψαν σε δίκη, με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας (έγκλημα που διαπράττεται από έναν πολίτη, όταν εξυπηρετεί με διάφορους τρόπους εχθρικές ενέργειες ξένης χώρας σε βάρος της δικής του), έξι στελέχη της βασιλικής παράταξης, τα οποία και εκτελέστηκαν τον Νοε. του ίδιου έτους.
Αντίπαλος της Ελλάδας στη διάσκεψη της Λωζάννης δεν ήταν πλέον η Οθωμανική Αυτοκρατορία, αλλά η νέα Τουρκία, η οποία είχε προέλθει από τα ερείπια της Αυτοκρατορίας. Με την πρώτη σύμβαση που υπογράφηκε μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας στις 30 Ιαν./12 Φεβ. 1923,συμφωνήθηκε η υποχρεωτική ανταλλαγή Ελλήνων ορθόδοξων χριστιανών της Τουρκίας και των μουσουλμάνων της Ελλάδας. Εξαιρέθηκαν από την υποχρεωτική ανταλλαγή οι μουσουλμάνοι της Δ. Θράκης και οι Έλληνες κάτοικοι της Κωνσταντινούπολης και των νησιών της Ίμβρου και της Τενέδου. Με την ίδια σύμβαση επιβεβαιώθηκε η παραμονή στην πόλη του Οικουμενικού Πατριαρχείου.
Η Συνθήκη Ειρήνης της Λωζάνης η οποία υπογράφηκε στις 24 Ιουλίου 1923, μετά την ήττα της Ελλάδας κατάτη μικρασιατική εκστρατεία, ήταν η οριστική συνθήκη ειρήνης μεταξύ της Τουρκίας και των συμμάχων της Συνεννόησης. Με τη συνθήκη αυτή η Τουρκία ανέκτησε την Ανατ. Θράκη και την περιοχή της Σμύρνης. Με την ίδια συνθήκη αναγνωρίσθηκε επίσης η κυριαρχία της Ιταλίας στα Δωδεκάνησα και ορίστηκαν τα σύνορα μεταξύ της Ελλάδας και της Τουρκίας στον Έβρο.
Ε. Το Διάγγελμα του Ελ. Βενιζέλου προς τον λαό της Σμύρνης με την ευκαιρία της αποβίβασης των πρώτων τμημάτων του Ελληνικού Στρατού.
"Το πλήρωμα του χρόνου ήλθεν. Η Ελλάς εκλήθη υπό του Συνεδρίου της Ειρήνης να καταλάβη την Σμύρνην, ίνα ασφαλίση την τάξιν. Οι ομογενείς εννοούσιν ότι η απόφασις αύτη ελήφθη διότι εν τη συνειδήσει των διευθυνόντων το συνέδριον είναι αποφασισμένη η ένωσις της Σμύρνης μετά της Ελλάδος. Διατελέσας μέχρι των Βαλκανικών Πολέμων υπόδουλος υπό τον αυτόν σκληρότατον ζυγόν, εννοώ ποία αισθήματα χαράς θα πλημμυρίσουν σήμερον τας ψυχάς των Ελλήνων της Μικρασίας. Την εκδήλωσιν των αισθημάτων τούτων δεν εννοώ, βεβαίως, να παρεμποδίσω. Αλλά είμαι βέβαιος ότι η εκδήλωσις αύτη δεν θα λάβη ουδέναν χαρακτήρα ούτε εχθρικότητος, ούτε υπεροψίας απέναντι των συνοίκων του πληθυσμού. Η εκδήλωσις της πλημμυρούσης χαράς ας συνοδευθή τουναντίον με εκδήλωσιν των αδελφικών αισθημάτων προς τους συνοίκους πληθυσμούς. Ας δοθεί εις αυτούς να εννοήσουν ότι δεν εορτάζομεν την κατάλυσιν ενός ζυγού, δια να υποκαταστήσωμεν εις αυτόν την ιδίαν ημών επικράτησιν επί βλάβη των άλλων. Αλλά ότι η Ελληνική ελευθερία θα φέρη προς όλους, ανεξαρτήτως φυλής και θρησκεύματος, την ισότητα και την δικαιοσύνην. Εμπνέοντες εις πάντας τους συνοίκους πληθυσμούς την εμπιστοσύνην ταύτην, δεν μένομεν μόνον πιστοί εις αυτήν την εθνική μας υπόστασιν, αλλά και εξυπηρετούμεν άριστα αυτά τα υπέρτατα εθνικά συμφέροντα. Ιδιαιτέρα προσοχή πρέπει να επιδειχθή προς το ιταλικόν στοιχείον. Ας μη παροραθή ότι η Ιταλία συνήνεσε μετά των λοιπών συμμάχων Δυνάμεων εις την ελληνικήν κατάληψιν της Σμύρνης. Γνωρίζω ότι η έκκλησίς μου προς την Ελληνικήν Μικράν Ασίαν δεν γίνεται επί ματαίω και εύχομαι όπως , όσον τάχιστα, δυνηθώ να επισκεφθώ αυτήν, κομιστής του ευαγγελίου της εθνικής δι΄αυτήν αποκαταστάσεως".
ΣΤ. Συμπεράσματα.
- Σε σύγκριση με τη Συνθήκη των Σεβρών, η Συνθήκη της Λωζάννης ήταν σκληρή και ταπεινωτική για την Ελλάδα, αντανακλούσε όμως τον συσχετισμό ισχύος που προήλθε από την ήττα της Ελλάδας στον Ε/Τ πόλεμο, καθώς και τη νέα κατάσταση που είχε διαμορφωθεί στην περιοχή από το 1920. Η Ελλάδα το 1923 ήταν μία χώρα ηττημένη στρατιωτικά, διχασμένη πολιτικά, διεθνώς απομονωμένη και απειλούμενη από τις γειτονικές χώρες, οικονομικά κλονισμένη και υποχρεωμένη να περιθάλψει περισσότερους από ένα εκατομμύριο ενδεείς και άστεγους πρόσφυγες.
- Παρά ταύτα η απόβαση στη Σμύρνη τον Μάϊο του 1919 ήταν μονόδρομος, τη στιγμή μάλιστα που η Οθωμανική Αυτοκρατορία κατέρρεε και εμφανιζόταν γεωπολιτικό κενό. Η προέλαση που εν συνεχεία ακολούθησε πραγματοποιήθηκε με ασύλληπτο σθένος και ηρωϊσμό, αλλά εξασθένισε τις Ελληνικές δυνάμεις, προκάλεσε μεγάλες απώλειες και εξάντλησε τα ψυχικά αποθέματα. Η μικρασιατική εκστρατεία παρά το δραματικό τέλος της υπήρξε μία συγκλονιστική στρατιωτική εποποιϊα. Ο Ελληνικός στρατός κατόρθωσε σε μία διετία να απελευθερώσει ολόκληρη τη Δυτική Μ. Ασία στην οποία κατοικούσαν εκατομμύρια Έλληνες από την αρχαιότητα. Εκατό χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση το Ελληνικό έθνος είχε καταφέρει να εξαερώσει ολοκληρωτικά την Οθωμανική Αυτοκρατορία.
- Η ευθύνη της Δύσης εδώ βέβαια είναι τεράστια. Αντί για την επίλυση του Ανατολικού Ζητήματος με τον μόνο ιστορικά και πολιτιστικά αρμόζοντα τρόπο, δηλαδή την ανασυγκρότηση μεγάλου Ελληνικού και Χριστιανικού κράτους στις δύο όχθες του Αιγαίου με πρωτεύουσα την Κωνσταντινούπολη, οι Ελληνικοί πληθυσμοί της Μ. Ασίας και της Α.Θράκης αφέθηκαν να εξοντωθούν ή να προσφυγοποιηθούν. Οι Μεγάλες Δυνάμεις δεν αντιλήφθηκαν ότι η παγκόσμια κυριαρχία που καλείται Δυτικός Πολιτισμός προϋπέθετε μία Ανατ.Μεσόγειο Χριστιανική και Ελληνική, δηλαδή Δυτική, στη θέση του τουρκομογγολικής προέλευσης Οθωμανικού χαλιφάτου. Η ιστορία όμως εκδικείται τους κοντόφθαλμους και σήμερα η Ευρώπη βιώνει τις γεωπολιτικές συνέπειες και των τότε επιλογών της.